Ook eerder in de historie schreef men over sociaal gedrag, dit is niet iets dat pas recent met social media is opgekomen. Juist nu kunnen oude werken ook weer voor inspiratie zorgen. Daarom is er deze serie die, hoewel vaak te kort van stof om een heel oeuvre recht te doen, probeert een inzicht te geven in bestaande literatuur. In dit achtste deel aandacht voor Norbert Elias en ‘het civilisatieproces’.
De carrière van Elias is een vreemde, zijn belangrijkste werk ’Über den Prozeß der Zivilisation’ verscheen al in 1939 maar kreeg mede door de oorlog pas zeer laat erkenning. Pas begin jaren ’70 werden zijn beschouwingen door een breder publiek opgepakt, nadat eerder in Nederland zijn werk al goed ontvangen werd. De bescheiden eerste uitgave was tot dan toe simpelweg nooit vertaald en relatief onopgemerkt gebleven.
Civilisatieproces
Het werk leest als een geschiedkundige beschouwing van de voortschrijdende ontwikkeling van onze beschaving. Daardoor wordt de theorie van Elias soms opgevat als een beschrijving van hoe ‘lagere klassen’ de gedragingen van ‘hogere klassen’ overnemen om verder te komen in het leven. Uiteraard is het niet zo simpel en gaat het werk dieper dan alleen zo’n oppervlakkige keuze voor mensen in de samenleving.
Wat Elias beschrijft is wel een ontwikkeling van de etiquette, maar wel een waarbij de keuze voor andere omgangsvormen veel minder bewust is. Hij merkt op dat er een steeds verdergaand proces is van regels en een zekere ‘schaamte’ en ‘preutsheid’ daarin die in steeds meer lagen van de samenleving zichtbaar is. De hofcultuur met bepaalde gebruiken raakt steeds verder verbreid en door de geschiedenis heen nemen ook andere dergelijke gedragingen over. Het is daarbij wel belangrijk om te zien dat het de gedragingen zelf ook aan veranderingen onderhevig zijn. Elias geeft alleen aan dat in de gemeenschap de noodzaak voor zo’n etiquette blijkbaar verder toeneemt: steeds meer lagen van de bevolking houden zich aan complexe ongeschreven regels.
Grenzen in het economisch systeem
Als verklaring voor het civilisatieproces waarbij steeds meer mensen leven naar een bepaalde voorschriften geeft Elias het proces van internationalisering. Doordat steeds meer mensen en samenlevingen over haar grenzen heen kijken zijn er bepaalde omgangsvormen noodzakelijk om het communicatieverkeer eenvoudiger en begrijpelijker te maken. Een bepaalde mate van grenzen stellen aan je eigen gedragingen is gezond in de betrekkingen met vreemden, en het proces van internationalisatie zorgt er voor dat dit voor steeds meer mensen van toepassing is.
Waar aanvankelijk alleen de hofcultuur behoefte had aan het stroomlijnen van complexere economische contacten zorgt de loop van de geschiedenis ervoor dat ook steeds meer andere mensen ene groter netwerk krijgen. Handel zorgt er op deze manier voor dat ‘zelfbeperking’ steeds belangrijker wordt: de etiquette zorgt voor omgangsvormen die het de communicatie vergemakkelijken, ook buiten je eigen groep.
Twittercode
Kijken we naar social media dan zien we een opmerkelijke overeenkomst met de ontwikkelingen die Elias beschrijft. Nu steeds grotere groepen mensen internet hebben wordt de roep om bepaalde etiquette-regels bijna letterlijk steeds luider. ‘Net met elkaar omgaan’ wordt niet alleen gezien als goed gedrag, maar vooral als de weg om communicatie tussen ons allemaal overzichtelijk te houden. Een vanzelfsprekende kritiek op voorstellen tot bepaalde codes kan uiteraard zijn dat Elias juist een de niet bewuste ontwikkeling van deze omgangsvormen duidde. Wanneer je even snel een twittercode probeert op te leggen bewandel je misschien wel helemaal de verkeerde weg. Het is niet voor niets dat velen zich juist afkeren van het idee van social media regels: omgangsvormen zullen uiteraard ontstaan, maar aan een kleine groep die van ‘bovenaf’ iets probeert vast te leggen heeft uiteindelijk niemand behoefte.
Dit is het achtste deel van een serie over klassieke werken en hoe deze ook voor nieuwe media tot inzichten kunnen leiden. De vorige delen:
Max Weber: ‘Protestantische Ethik’ – de ontwikkeling van het Kapitalisme
Pierre Bourdieu: Sociaal Kapitaal
Erving Goffman: ‘The Presentation of Self in Everyday Life’ – Geheimen
Talcott Parsons: ‘The Social System’ – het AGIL model
Émile Durkheim: ‘Suicide’ (2) – sociale feiten
Émile Durkheim: ‘Suicide’ (1) – kopieergedrag
George Herbert Mead: ‘Mind, Self & Society’
(CC-Foto: Michael Grant)